جایگاه ژئوپلیتیک ایران در معادلات پتروشیمی

ایران به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی خود، در چهارراه انرژی جهان قرار دارد و با دسترسی به خلیج فارس، دریای عمان و مرزهای زمینی با کشورهای آسیای مرکزی، ظرفیت عظیمی برای ترانزیت و صادرات محصولات پتروشیمی دارد. این موقعیت منحصر به‌فرد، ایران را به یکی از بازیگران بالقوه و بالفعل در بازار پتروشیمی آسیا و جهان تبدیل کرده است. مجاورت با بازارهایی چون هند، چین، پاکستان، عراق و ترکیه نیز امتیاز بزرگی برای صادرات منطقه‌ای به شمار می‌رود. با این حال، همین موقعیت استراتژیک، ایران را در معرض ریسک‌های مختلفی قرار داده است. از این رو، مزیت جغرافیایی دو لبه‌ای شده که هم فرصت می‌آفریند و هم تهدید می‌زاید.

در این میان باید گفت که در یک دهه اخیر، جنگ‌ های مختلف در منطقه خاورمیانه الگوی تقاضا، سرمایه‌گذاری و تجارت در صنعت پتروشیمی را نیز تحت‌تأثیر قرار داده‌اند.

از سوی دیگر تحریم‌های اقتصادی موجب برخی محدودیت‌ها در فروش و انتقال فناوری در صنعت پتروشیمی شده‌اند. این محدودیت‌ ها، در کنار تحولات منطقه‌ای، سبب شده شرکت‌ های بین‌المللی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پتروشیمی ایران محتاط عمل کنند با این حال، صنعت پتروشیمی ایران از طریق توسعه داخلی‌ سازی تجهیزات، تنوع‌ بخشی به بازارهای صادراتی و تقویت تجارت با شرکای آسیایی مانند چین و هند، توانسته است بخشی از فشارها را خنثی کند. بسیاری از شرکت‌های پتروشیمی ایران توانسته‌اند با بهره‌گیری از شبکه‌های پیچیده تجاری، مسیرهایی برای دور زدن تحریم‌ها بیابند و صادرات را با روش‌های جایگزین ادامه دهند.

در حالی که بسیاری از رقبای منطقه‌ای ایران نظیر عربستان، قطر و امارات درگیر بی‌ ثباتی داخلی یا فشارهای سیاسی و نظامی هستند، ایران در برخی بازارهای منطقه‌ای فرصت حضور پررنگ‌تری یافته است. برای مثال، کاهش تولیدات عربستان در دوره‌هایی که تأسیسات آرامکو هدف حملات قرار گرفته بود، فرصت‌هایی برای عرضه بیشتر محصولات ایرانی در بازارهای آسیای جنوب شرقی فراهم کرد. همچنین، برخی کشورها در شرایط تحریم یا جنگ ترجیح داده‌اند از ایران خرید کنند، زیرا قیمت محصولات ایرانی نسبت به رقبا پایین‌تر است و امکان تهاتر نیز وجود دارد. این عوامل موجب شده با وجود تحریم‌ها، صادرات پتروشیمی ایران در برخی دوره‌ها رشد قابل‌توجهی تجربه کند.

دیپلماسی انرژی و نقش دولت

ایران در سال‌های اخیر تلاش کرده است از ابزار دیپلماسی انرژی برای کم اثر ساختن تحریم ها و جذب بازارهای جدید استفاده کند. انعقاد قراردادهای تهاتری با کشورهایی نظیر سوریه، عراق، ونزوئلا و روسیه، یکی از نمونه‌های این رویکرد است. علاوه بر این، مشارکت در پروژه‌های مشترک با کشورهای همسایه برای احداث خطوط لوله یا مجتمع‌های پتروشیمی مرزی، می‌تواند به کاهش وابستگی به مسیرهای پرریسک دریایی کمک کند. همچنین حضور فعال‌تر در سازمان‌های منطقه‌ای مانند اکو و شانگهای می‌تواند به تقویت جایگاه ایران در بازارهای آسیایی کمک کند. در این میان، نقش وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی در مدیریت بحران‌ها و تسهیل صادرات، حیاتی است.

چشم‌انداز صنعت پتروشیمی ایران به‌شدت وابسته به روندهای ژئوپلیتیکی آینده است. در صورتی که روند جنگ‌ها ادامه یابد، احتمال وقوع بحران‌های جدید در مسیرهای صادراتی، کاهش سرمایه‌گذاری و کندی رشد وجود دارد. از سوی دیگر، در صورت شکل‌گیری روند آشتی منطقه‌ای و بازسازی کشورهایی مانند سوریه، عراق و لبنان، نیاز به مواد اولیه پتروشیمی به شدت افزایش خواهد یافت. ایران با برخورداری از ظرفیت‌های زیرساختی قوی می‌تواند یکی از تأمین‌کنندگان اصلی این تقاضا باشد. بنابراین، آینده صنعت پتروشیمی ایران در گروی نحوه مدیریت تحولات ژئوپلیتیکی است.

تهدیدها را به فرصت بدل کنیم